Een 1:2 interstage van Tribute

Waarom een interstage?
Er zijn verschillende manieren om een driver aan de eindbuis te koppelen, allen met hetzelfde doel: de eindbuis van een signaal voorzien waarmee deze goed uit te sturen is. Het signaal moet over het algemeen laag-impedant zijn en voldoende stroom hebben om de eindbuis goed aan te sturen. Laagimpedant om geen voortijdige afval in hogere frequenties te creëren vanwege de inter-electrode capaciteiten van de eindbuis (Miller effect), veel stroom om ook de lagere frequenties volledig aan te kunnen bieden aan de eindbuis. Beiden zijn uit te rekenen, daar ga ik echter nu niet over uitwijden.

Drivers in overvloed.
Er zijn drivers in alle soorten en maten met elk hun eigen voor- en nadelen èn hun aanhangers. Je hebt bijv. (1) de driver met weerstand-belasting, (2) de driver met als belasting een spoel, (3) de driver met als belasting een andere buis (triode of penthode) en (4) de driver met als belasting een FET, allen gekoppeld aan de eindbuis middels een capaciteit. "Buitenbeentjes" zijn; (5) de driver met èèn van eerder genoemde belastingen, echter direct gekoppeld (DC-gekoppeld) en (6) de driver belast met een trafo welke tevens de koppeling voor zijn rekening neemt. De laatste is de interstage, welke ook nog een (kleine) versterking kan geven. Als we de voor- en nadelen van alle drivers even doornemen, vallen er snel een aantal af: (1) vanwege de hoge uitgangsimpedantie (een buis met een lage inwendige weerstand heeft een hogere ruststroom wat een te grote spanningsval veroorzaakt over de weerstand) en (4) want een FET(?) wil ik niet in een buizenversterker (principe kwestie?). (2) Kan goed werken mits een (bijna) eindbuis wordt ingezet (lage inwendige weerstand, dus laag impedant uit). (5) Kan ook heel goed alleen moet er dan volgens de Komuro-methode worden gewerkt ("gestapelde voedingen" ofwel, de "min" van de driver is zwevend t.o.v. de "min" van de eindbuis) anders wordt de hoogspanning op de driver te hoog en is de schakeling "kwetsbaar". Blijft over (3) en (6): (3) is o.a. de SRPP, Mu-follower of Mu-stage. Een ideale driver op papier maar niet in mijn oren... helaas. Ik vind deze schakelingen "te gekunsteld" klinken, schud nou niet met het hoofd - ik heb écht (bijna) alle varianten en instellingen geprobeerd met telkens eenzelfde resultaat...

Welke driver wel?
Mijn voorkeur geniet een belasting voor de driver in de vorm van "ijzer": anodespoel of interstage. Deze "buisbelasting" geeft een zeer natuurlijke en makkelijke klank! Een anodespoel werkt, zoals gezegd, met een koppelcondensator en dus met een lekweerstand aan het rooster van de eindbuis. Een lage waarde weerstand klinkt hier beter maar dan zal de waarde van de condensator hoger moeten zijn hetgeen weer kwaliteitsverlies betekent... Niet ideaal dus. Dan de interstage. Dit is een volledige transformator met primaire èn secundaire wikkelingen die uitstekend de stroom van de driver aan de eindbuis kàn leveren. De secundaire van de interstage is de rooster lekweerstand met de effectieve draadweerstand als feitelijke weerstand (voor DC) maar met een zeer hoge weerstand voor AC (het signaal is dus redelijk "vrij" van massa). Bijna alle eindbuizen varen wel bij deze vorm van koppelen. Echter is ook hier een nadeel: Een goede interstage laat zich niet makkelijk winden of vinden... Door de noodzakelijke ruststroom van de driver is een luchtspleet in de kern noodzakelijk waardoor de kern groter moet worden om de benodigde inductie te kunnen halen. Dit houdt weer in dat er in diameter grotere wikkelingen gelegd moeten worden en dus de capaciteit daartussen toeneemt. Dit is funest voor de bandbreedte: kleinere kern betekent laagafval, grotere kern betekent hoogafval... Hier begint de queeste voor de goede interstage!

Welke interstage?
Tango en Tamura, beiden Japanse firma's, hebben een grote reputatie. Tussen deze twee merken zit een herkenbaar klankverschil: Tango klinkt over het algemeen een beetje "Hi-Fi-erig" (grote "wauw"-factor) en Tamura heeft een betere klankbalans waardoor deze gauw als "donker klinkend" wordt bestempeld. Beiden hebben zo hun schare fans. Éèn ding hebben ze wèl gemeen: de prijs... In Japan zeer schappelijk, echter door "post & package" plus invoerrechten gaan ze bijna "2 X over de kop" indien je ze naar Nederland laat komen (meer dan €600 voor een paartje SS351!). Lundahl heeft zeer schappelijk geprijsde (plm €150 voor een paar LL1660) interstages die goed presteren (bijv. de LL1660), beluister ze echter na een Tango of Tamura gehoord te hebben, en je weet waar de èchte klasse ligt... De interstages vam Amerikaanse komaf laat ik hier even buiten beschouwing omdat ik daar geen referentie aan kan geven...

Een Nederlandse firma met een 1:2 interstage van wereldklasse?
Dat zou mooi zijn! AE-Europe heeft er (nog?) geen in het assortiment, helaas... Tribute had dat ook niet. Ik ben met Pieter (jaja, ik mag Pieter zeggen..) in overleg gegaan over het waarom. Pieter vertelde mij dat hij alleen 1:1 interstages maakt omdat bij een 1:2 te veel concessies gedaan moeten worden t.a.v. de bandbreedte. Nu wil ik écht een 1:2 interstage omdat mijn buiskeus vast ligt en ik die extra versterking gewoon nodig heb. Enfin, de handschoen is opgepakt door Pieter; Hij heeft een prototype gemaakt en opgestuurd. Over dit prototype zeg ik niets meer dan dat het waarschijnlijk écht moeilijk wikkelen is. Mijn bevindingen over dit prototype zeiden Pieter echter genoeg over waar de fout zou kunnen zitten, en snel werd mij een 2e setje toegestuurd. Dit bleek een schot in roos! Gewikkeld op een silicium stalen kern met een lameldikte van 0.05mm, primair plm. 5 KiloOhm, secundair dus 20 KiloOhm bij 50mA... De bandbreedte is (bij -1dB) 18hz-38Khz.. Dat is in ieder geval meettechnisch beter dan bijv. de Tamura SS351... Maar meten zegt niet alles over de geluidskwaliteit van het produkt, beluisteren zegt veel meer!

Luisteren.
Ik heb in de eindversterker een Lundahl LL1660 (3K5 - 1:2.125 @ 20mA) gehad waar ik destijds erg tevreden over was (nog steeds, de prijs in ogenschouw nemend!). Toen kwam de aflossing in de vorm van een Tamura SS351 (10K - 1:2 @ 30mA). Deze liet mij duidelijk horen waarom er over deze naam een ware legende is ontstaan: gewoon prachtig!, een beperkte bandbreedte (-1dB 20Hz - 18Khz) t.o.v. de Lundahl ten spijt... Dan de Tribute (5K - 1:2 @ 50mA): Gewoon beter dan de SS351... Ik kan er niets anders van brouwen... Het is een SS351 met meer energie in, met name, de laagweergave. Natuurlijk komt dat omdat de Tribute groter is qua afmetingen en de primaire impedantie dichter bij de optimale belasting voor de buis ligt.... Dit bedoel ik echter niet; ik praat hier over de klankkleur! De Lundahl moest met name op dàt terrein prijsgeven t.o.v. de Tamura. Hier geeft de Tribute absoluut geen terrein prijs en dat voor een fractie van de prijs van de Tamura's: €190 per paar... daar ligt dus de grootste winst!

_______________